Nietzsche Kimdir
Fakat Nietzsche ilk olarak kendine karşı çıkar, ve *“İzleyicilerimizin hiç bağışlamayacakları birşey, kendimize karşı çıkmamızdır” der.Yazısının parçalı olmasını da “Kişinin size parça parça vermek zorunda kaldığı, öyledir diye, bölük pörçük demek değildir” diye savunmuştur. ”Bir konunun akıldışı olması onun varoluşuna karşı bir temellendirme değil; tersine, varoluşunun bir koşuludur”.
Nietzsche, müzikle yakından ilgilemiş, besteler yapmış ve felsefesinin çıkış noktalarından biri haline getirmiştir. Wagner’de Schopenhauer’in verdiği dahi örneğini, Tristan’da ise dramın müzik yoluyla doğmuş olduğunu görmüştür. Fakat yaşamının ileriki dönemlerinde Wagner’e ve operaya karşı çıkmıştır.**”Sayısız duygular kesin, tanımlanabilir ve tanıdık anlatım biçimleri bulmaktadır.Bu müziksel alıntılarla müzikçi dinleyicinin belleğine belli bir duygu durumunu anımsatır, oyuncunun bu durum içinde olduğunun sanılmasını ister. Bu yolla müzik gerçekten bir anlatım aracı olmuştur; işte bu yüzden estetik düzey olarak alt sıradadır, çünkü artık organik değildir.”diyerek operaya, “Sanatta kutsal araçlar aşağılık bir amacı kutsallaştırabilir” diyerek Wagner’e karşı çıkmıştır. ”Wagner opera türünün başlıca yanlışlığını, ona göre bir anlatım aracı olan müziğin bir amaç yapılmasıda, asıl amaç olan dramın ise araç yapılmasında görmektedir.” Nietzsche şu soruyu soruyor, ”O zaman bir senfoni dinlerken şunu sormak gerkmez mi: eğer müzik bir araç ise amaç nedir?” ve şu sonuca varıyor, “Mutlak müzik müziğin ta kendisidir, dramanın müziği de mutlak müzik olmalıdır.”
Nietzsche, bir yaşam felsefecisidir, yapıtları insan olmanın ne anlama geldiğine dair en önemli sorularla ilgilenir. Düşünce biçiminin anlamı temelde muğlak ve çift mahiyetlidir.Geleneksel değerlerden kurtulmak için eskimiş düşüncelerden sıyrılmanın, yeniyi yaşatmak için eskiyi öldürmenin gereğine inanır. Ona göre önemli olan bir takım düşünce çığırlarının değişmez ölçülerine bağlanmamaktır.Avrupanın’nın ünlü bilginleri, Platon’un izinde, değerlerin nereden gelip nereye gittiğini bilmeden, kendi çağlarının koşullarıyla bağımlı durumda olarak insanı, evreni, düşündükçe varsaydılar.İnsan düşüncesinin dışında kendi başına buyruk bir nesnenin varlığına, gerçekliğine inanmadılar. Bütün düşünceler, davranışlar, tutumlar için önceden belirlenmiş bir düzen gerekiyordu onlarca.Bu düzen önyargıdır Nietzsche’nin gözünde.O böyle bir düşünce akımının dışında kaldı. Doğa olaylarını düşünce ilkeleriyle değil, düşünce ilkelerini doğa olaylarıyla yorumlamaya koyuldu.Spinoza’nın, Kant’ın, Hegel’in inandıkları gerçeklerin bir teki bile yoktur yaşadığımız olayların akışı içinde. İnsan düşündükçe vardır onlar. Oysa insan düşünse de düşünmese de yaşam olayları kendi kendini gerçekleştiriyor. Nietzsche, Hristiyan ahlakının dünya yorumunun tükendiğine inanmış, tanrının öldüğünü savunmuş ve insanların dünyadaki varlıklar olarak işgal ettikleri yerden emin olmadıklarını, var oluşlarının ilerlemekte olduğu yön doğrultusunda fikir yürütemediklerini, bir nihilizm deneyiminden geçmeleri düşüncesine bağlamıştır.Artık tüm değerlerin yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir.
İnsanlığın, uygarlığın gelişmesi uğruna önce yıkılması gereken, kaçınılmaz olan dinle ilgili değişmez, donmuş, katılaşmış inançlardır. İnsanın, belli bir anlamda kendisini aydınlatmak için yarattığı tanrı, ona, yaratıcısı olan insana gölge salmaya başlayınca, onu bağlılıklara vurmaya başlayınca yıkılmalı, çakıldığı yerden söküp atılmalıdır. Bu eylem dine karşı saygısızlık değil saygıdır.
“ Ne ki bir kere olmuştur, o yok olacaktır”, “ Var olmaya hakkı olan birşey nasıl yok olabilir!”, Var olmanızın değeri nedir? Hiçbir değeri yoksa neden varsınız?” Nietzsche eski yunan felsefesinin en parlak dönemini o güne kadarki alışıldık şekilde Sokrates, Platon, Aristoteles’ in yaşadığı kısa dönemle sınırlamamış, hatta bu zaman kadar olan felsefeyi en yüksek nokta, usçu dönemi ise artık felsefenin bırakılması gereken, Yunan’ın sonunu getiren dönem olarak görmüştür. Nietzsche, trajik çağ filozoflarının, “ En iyi şeyin hiç doğmamış olmak, ikinci iyi şeyin de en kısa sürede ölmek” olduğunu belirten satirin bilgeliğinden doğduklarını görmüştür.
Nietzsche, “ Biz varız, aynı zamanda da var değiliz”, “varlık ve var olmama, aynı zamanda aynı şeydir ve değildir” diyen Herakleitos’un nihilizmini duyumsayan insanın ancak sanat yoluyla bu yokluğu anlamlı kılabileceğini söyler.
Nietzsche, sosyalizme, nasyonalizme, liberalizme saldırır. O toplum için en uygun olanın Yunan devletlerinin şehir devlet yapısı olduğunu düşünür. Nietzsche’ nin politik görüşü kültür uğruna köleliğin korunmasıdır. Fakat Nietzsche’nin kölelik anlayışı farklıdır. O, üstinsana özgü edimleri gerçekleştirmeyen insanları, üstinsanın doğması için basamak olarak görür, bunlar Nietzsche’nin gözünde köledir.
Görüldüğü ve görüleceği üzere Nietzsche’nin çıkış noktası sanat olduğu gibi, felsefesinin vardığı yerde sanattır.
*Kemgözlü Bilgelik”Değişler ve Değinişler
*1874 yılı Nietzsche notlarından
DÖNEMİN KÜLTÜR OLAYLARINA ÖZETLEYİCİ BİR BAKIŞ
1846’ da kız kardeşi, 1848’de erkek kardeşi doğar.1849’da babası, bir sene sonra da erkek kardeşi ölür. Bu yıllarda bilimsel sosyalizmin kurulduğunu ve Manifesto’nun yayımlandığını görüyoruz.1850’ de Nietzsche, annesi ve kız kardeşiyle Naumbourg’daki büyük annesi ve iki teyzesinin yanına taşınır. Weber Enstitüsü’nden, dostlarının evinde klasik müziği keşfeder ve annesi ona bir piano hediye eder. Turgenyev, ilk defa nihilizm kelimesini kullandığı yapıtı; Babalar ve Oğullar’ ı, Baudelaire, Kötülük Çiçekleri’ini yayımlar. A. Comte pozitif felsefe anlayışını temellendirmeye girişir. Wagner, Lohengrin operasını sahneye koyar. Courbet, Menzel gibi ressamlar naturalist resimler yaparlar.
Nietzsche, 1858’de klasik incelemeler alanındaki başarısıyla tanınan ve baskıcı bir eğitim düzeni olan Pforta lisesine başlar. Burada ”Germania” anında edebiyat çalışmaları yapan bir dernek kurar. Byron, Hölderlin, Shakespeare gibi ozanları okur. Birkaç deneme, çok sayıda şiir ve kompozisyon kaleme alır. Bu dernek’te “Byron’un Dramatik Yapıtları” başlıklı yazısında ilk kez “Üstinsan” kavramını kullanır. Resim alanında Seurat yeni-izlenimciliği geliştirir. Müzik alanında Verdi, List, Gounod, Brahms, Wagner ve Bizet’i görüyoruz. Darwin, Doğal Seçim ve Ayıklama ile Türlerin Ortaya Çıkışı adlı kitaplarını yayımlar. Alfred Nobel, nitrogliserinin üretimine başlar.
1864’te Bonn Üniversitesi’nde ilahiyat eğitimine başlar. Burada alabildiğine başıboş bir yaşam sürer ve frengiye yakalanır. Bunun sonucu toplum bağlarından, eski geleneklerden, Hristiyan göreneklerinden kurtulmaya başlar ve dilbilim konusuna yoğunlaşır. Bu yıllarda Max Weber, sosyolojiyi temellendirir. Jules Verne Yeryüzünün Merkezine Seyehat’i yayımlar.
1865’te çağın ünlü dilbilim bilgini Ritschel, Bonn üniversitesi’nden ayrılarak Leipzig Üniversitesi’ne geçer, Nietzsche de onu izler. Leipzig’te dolaşırken bir kitapçıda Schopenhauer’in “İstenç ve Tasarım Olarak Evren” adlı yapıtını bulur. Bu yapıt Nietzsche’yi derinden etkiler. Bu dönemde, evren; iyi ile kötünün, iyimser ile kötümser yaşama eylemlerinin çatışma alanıdır Nietzsche için. ABD’ de kölelik resmen kaldırılır. İzlenimcilik akımı başlar. Wagner, Bruckner, Rimski-Korsakov,Liszt, Smetana ve Suppé ürün vermeye devam ederler. Eukleides’ci olmayan geometriyi kuran Bernhard Riemann ölür.
1867’de Prusya-Avusturya savaşına katılır. Eğitim sırasında attan düşmesi üzerine geri gönderilir.Savaş, üzerinde yeni düşünce değişimleri yaratıyor, aşırı ulusçu kesiliyor ve Prens Bismark’ın tutumlarını, görüşlerini benimsiyor.
1868’de felsefeye olan ilgisi artar. Kant’ın organizma kavramı üzerine düşünür ve Yargı Yetisinin Eleştirisi’ ni okur. Nietzsche, ilk kez Richard Wagner ve Liszt’in kızı Cosima ile karşılaşır, Wagner’in şiirlerini ve estetik üzerine yazdıklarını heyecanla okur. Bu olay onun için yeni bir dönemin başlangıcıdır.Ulusçuluğun yerini sanat ve felsefe alır.1869’da Ritschel’in kendisini tavsiye etmesi üzerine, İsviçre’de Basel Üniversitesi’ne klasik filoloji profesörü seçilir. Edouard von Hartmann’ın Bilinçaltı felsefesi’ni okur. Dostoyevski Budala’yı, Tolstoy Savaş ve Barış’ı yazar. Resim alanında Manet, Monet ve Renoir’ı görürüz.1870’de İsviçre vatandaşlığına geçer, ama Fransa ile Almanya arasındaki savaşa hastabakıcı olarak katılır.Yaralanır ve ciddi olarak hasta düşer. Wagner Walküre ve Tanhaeuser operalarını sahneler ve Cosima von Bülow ile evlenir.
Nietzsche, Schopenhauer’ın savunduğu dahi insan örneğini, Wagner’de görür. Çalışma gücü, yaratıcı eylemleri artar. « Müziğin Ruhundan Tragedyanın Doğuşu » yayımlanır.Richard ve Cosima Wagner tarafından coşkuyla karşılanır.Fakat filaloglar kitaba karşı çıkarlar. Manfred Meditation’u en sonunda besteler ve Hans von Bülow’a gönderir.
1873’de “Zamana Aykırı Düşünceler“in ilki “David Strauss, havari ve yazar“ yayımlanır. “Yunanlıların Trajik Çağında Felsefe“ yi kaleme alır. “Dostluğa Ezgi“ yi besteler. Fizik, kimya, astronomi alanında çok sayıda okuma yapar.Görme bozukluğu nedeniyle düşüncelerini çoğu zaman yazdırmak zorunda kalır.1874’de “Zaman Aykırı Düşünceler“ in ikincisi yayımlanır: “Tarihin yaşam için yararları ve zararları“ . Bu yapıtlar onun belli konular üstünde düzenli olarak çalışmasının ürünleridir. Bu dönemde Nietzsche, bir araştırıcı ve inceleyicidir. Sorunlara tarih bilincinin uyandığı kesin bir görüş açısından bakar. Bundan sonraki yapıtları kesintili atılımların yarattığı birer özdeğişler bütünüdür. Belli bir sorunu değil de bir çok sorunu içerirler. Bu dönemde kendini ortaya koyar. Bütün ölçülerden, bağlardan sıyrılmış, alabildiğine bağımsız bir davranış içinde kendine özgü görüşlerini, çelişmelerle yüklü düşünce gelişimlerini serer ortaya. Ve sonra üçüncüsü yayımlanır: “Eğitimci olarak Schopenhauer“.1875’de Paul Rée’nin “Psikolojik Düşünceler“ ini okur.1876’da “Zamana Aykırı Düşünceler“in sonuncusu olan “Richard Wagner Bayreuth’ta“ yı yayımlar. Her iki ya da üç haftada bir yatağa düşmektedir. Bu yıllarda Bakunin’in “Devlet ve Anarşi“si, Tolstoy’un “ Anna Karenina“sı, J. Verne’in “80 Günde Devri Alem“i yayımlanır.
1878’de “İnsanca, Pek İnsanca. Serbest Düşünceliler İçin Bir Kitap“ ın yayımlanması. Wagner’le aralarındaki kopukluk kesinleşir. Wagner’in kendisine ithaf ettiği “Nuremberg’in Usta Şarkıcıları“ ve “Tristan“ partisyonlarını dostlarına verir. Rahatsızlığından dolayı yolculuklar yapar, Sils-Maria, Cenevre ve Nice.1879’da “İnsanca Pek İnsanca II : Karışık Fikirler ve Vecizeler“ yayımlanır. Gogol , Twain ve Poe okur. Şiddetli baş ağrıları nedeniyle derslerine son verir ve emekliye ayrılır. Çaykovski ilk operalarından biri olan Yevgeni Onegin’in yazar, Edison akkor telini bulur, Modern fizikte çağ değişimi yaratacak olan ünlü fizikçi A. Einstein doğar.
1880’de “Gezgin ve Gölgesi“ yayımlanır. Radyo Almanya’da kullanılmaya başlanır. Werner von Siemens, elektrikli lokomotif ve elektroçelik üzerinde başarılı çalışmalar ve araştırmalar yapar. Yaşamını Naumbourg ve İtalya arasında geçirir.
1881’de “Tan Kızıllığı“ , “Venedik’in Gölgesi“ alt başlığıyla yayımlanır. Kendi tarih felsefesinin temel düşüncesi olan “öncesiz ve sonrasız dönüş“, “Bengidönüş“ fikrinin ortaya çıktığı ilk fragmanları Ağustos ayında kaleme alır. Fedor M. Dostoyevski, Modest Mussorski ölür. G.A:Hansen, cüzzam basilini, Pasteur kuduz mikrobuna karşı koruyucu aşıyı bulur. Berlin’de elektrikli tren ilk kez hizmete sokulur.
1882’de Nietzsche, dini bir illüzyon olark aldığı “Şen Bilim“ adlı yapıtının basımını gerçekleştirir. Malwida von Meysenbug ile Paul Rée’ nin daveti üzerine Roma’ya gider. 25 Nisan’da Lou von Salomé ile karşılaşır ve ona aşık olur, fakat Rée de ona aşıktır. Sonbahar’da Paul Rée ve Lou von Salomé ile Orta Gölü kıyılarında kalırlar. Çok geçmeden Salomé uzaklaşır. Bizet’nin Carmen’ini heyecanla, Wagner’in Parsifal’ini tiksintiyle keşfeder. Böcklin, V.Gogh, Manet resim yapmayı sürdürürler. Charles Darwin ölür. Edison ilk elektrik santralini kurar. Koch tüberküloz basilini bulur.
1883’de Nietzsche, “üstinsan“ kavramını işleyip geliştirdiği “Böyle Buyurdu Zerdüşt, Herkes ve Hiçkimse İçin Bir Kitap I ve II“ yayımlanır. Nietzsche Yahudi-düşmanı tavırlara tahammül edememektedir. Kız kardeşi, Wagner’ci ve önde gelen bir Yahudi-düşmanı olan lise öğretmeni Bernhardt Förster ile nişanlanır. Wagner, Turgenyev ve Karl Marks ölürler.
1884’de Nietzsche“Böyle Buyurdu Zerdüst III“ ü yayımlar. Nietzsche, Zerdüşt’üyle birlikte Alman dilini mükemmelleştirdiğini ve Luther ile Goethe’nin ardından üçüncü önemli adımı attığını düşünür. Lou von Salomé, Montaigne, Balthasar Gracian, Flaubert ve özellikle Baudelaire okur. Engels’in « Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni » adlı yapıtı yayımlanır.
1885’de « Böyle Buyurdu Zerdüşt IV » el altından yayımlanır (Yazar Kitabı kendi bastırır). Kardeşinin evlilik törenine katılmaz.Göz ağrıları artar, derin yalnızlık ve terk edilmişlik duygusu yaşar ve çöküş öncesi kardeşiyle son kez karşılaşır. Engels, arkadaşı Marks’ın Kapital adlı yapıtının ikici cildini yayımlar. Avrupanın önde gelen ülkeleri ABD zenci ticaretini yasaklarlar. New York’ta Brooklyn asma köprüsü kurulur.
1886’da « İyinin ve Kötünün Ötesinde, Gelecek Felsefesine Giriş“ basılır. Nietzsche, yeni bir kitabın planını hazırlar : « Güç İstenci, tüm değerlerin değişmesi üzerine deneme ». Alman Tarihçi , Leopold von Ranke ölür ; onun sayesinde tarih araştırmalarında güçlü ve ciddi bir kaynak eleştirisi anlayışı gerçekleşmiştir. Liszt ölür. Fransa’nın ABD’ye hediye ettiği ‘Özgürlük Anıtı’ New York Limanına dikilir.
1887 Haziran ayında bengidönüş ve nihilizm temaları üzerine çeşitli taslaklar yapar. « Ahlakın Soykütüğü » yayımlanır. Dostovevski’yi derin bir yakınlık duygusu ve coşkuyla keşfeder.
1888’de kaleme alınan « Deccal, Hristiyanlığa Lanet »’i Güç İstenci’nin ilk bölümü olarak düşünür. « Wagner Olayı, Müzisyenler İçin Bir Sorun’ u yayımlar. « Putların Alacakaranlığı » , « Deccal » ve « Ecce Homo »’ yu yazar. Batı Avrupa demir yolu ile İstanbul’a bağlanır.
1889 Ocak ayında Nietzsche, evinin önünde yaşlı bir atın kıyasıya dövüldüğünü görünce derin bir üzüntüye kapılır, gençlik yıllarında kapmış olduğu frenginin de etkisiyle çıldırır.Overbeck Nietzsche’yi aramak için Turin’e gelir ve onu Bale’e götürür.Nietzsche orada kapatılır. Cosima Wagner’e aşk mektupları yazar. « Nietzsche Wagner’e Karşı, bir piskoloğun dosyası », « Putların Alacakaranlığı ya da : Çekiç Darbeleriyle Nasıl Felsefe Yapılır? » yayımlanır. Almanya’da Nasyonel Sosyalizmi kuracak olan Adolf Hitler dünyaya gelir. Mısırlı filozof Muhammed Abduh, modern bir islam felsefesi kurmak için çalışır, Salomé « Yapıtlarında F. Nietzsche »’yi yayımlar.
1894’te kız kardeşinin idaresi altında Naumbourg’da ilk Nietzsche arşivinin temelleri atılır.Elisabeth, kardeşinin tüm eserlerinin yayımına girişir ve onun çarpıtmaları sonucu Nietzsche bir süre Nasyonalist olarak tanınır.1896’da arşiv Weimar’a taşınır.1897’de annesi, 25 ağustos 1900’de de kendisi ölür.
KAYNAKLAR: Nietzsche :Eylem Ödevi,İ.Z.Eyüboğlu,BROY Yayınevi,1997 KUSURSUZ NİHİLİST,Keith Ansell-Pearson, AYRINTI Yayınları,1998 Cogito,Yapı Kredi Yayınları, Nietzsche : Kayıp Bir Kıta,Sayı :25-Kış 2001 Nietzsche’nin Müzik Üzerine Düşünceleri,Pierre Lasserre,Pan yayıncılık,1997 Tragedyanın Doğuşu, F. Nietzsche, çev.İsmet Zeki Eyüboğlu, SAY Yayınları,2002 Yunanlıların Trajik Çağında Felsefe, Friedrich Nietzsche,Kabalcı Kitapevi,1992 Tragedyanın Doğuşu, F. Nietzsche, çev.İsmet Zeki Eyüboğlu,SAY Yayınları,2002 Nietzsche :Eylem Ödevi,İ.Z.Eyüboğlu,BROY Yayınevi,1997 Cogito,Yapı Kredi Yayınları, Nietzsche : Kayıp Bir Kıta,Sayı :25-Kış 2001
